Zvartnots tempel
Wat is de Zvartnots tempel?
De Zvartnots tempel is een zeer oude kerk- en tempelruïne in Armenië, vlak bij de heilige stad Echmiatsin (Vagharshapat). Het gebouw dateert uit de 7e eeuw na Christus (bouw begon rond 643 n.Chr.) en staat sinds 2000 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Toen het gebouwd werd, was het een enorme, ronde kathedraal. Uniek voor zijn tijd had de buitenkant de vorm van een veelhoek die eruitzag als een cirkel, terwijl het interieur als een Grieks kruis (met vier armen) was ingericht. De tempel was gewijd aan de heilige Gregorius de Verlichter en gebouwd onder leiding van de Armeense kerkvorst Nerses III ‘de Bouwer’.
Snelle feiten
| Naam | Zvartnots tempel (Armeens: Զուարթնոց) |
| Oprichtingsperiode | 643 n. Chr. |
| Religie | Armeens-apostolisch |
Geschiedenis en bouw
De bouw van Zvartnots begon in 643 n.Chr. onder leiding van kerkvorst Nerses III. Rond 652 was de tempel klaar en ingewijd. Volgens oude bronnen stond er vóór deze bouw al een cruciale gebeurtenis: koning Trdat III zou hier in het jaar 301 na Christus een ontmoeting hebben gehad met Gregorius de Verlichter. Vanwege de politieke spanningen in die tijd (de Arabieren vielen regelmatig aan) verhuisde Nerses na de bouw van Zvartnots zijn zetel van Dvin naar dit nieuwe centrum. De bouw deed denken aan een sprookje: er werden drie lagen op elkaar gezet, met op elke laag een steeds kleinere ring en een grote koepel bovenop. In totaal zou de tempel ongeveer 45 meter hoog zijn geweest, een gigantische hoogte voor die tijd. Vijf ingangspoorten gaven toegang tot de kerk, die binnen een kruisvormige ruimte had met daaromheen een omloop.
Bijzondere architectuur
Zvartnots had een heel bijzondere vorm. Van buiten leek de tempel op een 32-zijdig veelvlak (een vorm die bijna rond is), maar van binnen was het gebouw een kruisvorm met vier armen. Dit centrale ontwerp maakte hem uniek in de middeleeuwse Armeense architectuur. De hele constructie stond op vier massieve kolommen van zo’n 20 meter hoog, die de bovenste verdiepingen droegen. De eerste verdieping was daarom bijna leeg in het midden, zodat je naar de koepel kon kijken. Verder had Zvartnots meerdere verdiepingen met rondlopende galerijen, en bovenop stond een hoge veelzijdige koepel. De top van de kerk lag naar schatting zo hoog als een moderne flat!
De tempel was rijk versierd: de muren stonden vol reliëfs met wijngaarden, granaatappelranken, geometrische patronen en mensenbeelden. Er zijn fragmenten gevonden van levensgrote beelden en wandversieringen met druiven- en granaatappelmotieven. In die versieringen zie je een beetje voor je hoe de mensen er toen uitzagen: het waren bijna portretachtige figuren. Door het gebruik van fijn bewerkt tufsteen (een soort vulkanische steen) en ingewikkelde sculpturen noemt men Zvartnots een hoogtepunt van de Gouden Eeuw van de Armeense architectuur.
De val en ruïnes
Helaas heeft de tempel niet eeuwig gestaan. Na ongeveer 300 jaar ging het mis: rond het jaar 930 of iets later stortte het gebouw in en veranderde het in een grote hoop puin. Waarschijnlijk was er een zware aardbeving, want de hele constructie viel in elkaar, al zaaiden ook oorlogen en plundertochten misschien wel schade. In ieder geval was het gebouw na de 10e eeuw niet meer in gebruik en vergat men lang hoe het er oorspronkelijk uitzag. Wat er nu nog te zien is, zijn de restanten: een paar omgevallen zuilen, brokstukken met stenen afbeeldingen, een zonnewijzer, en wat gedeelten van funderingen. De restanten liggen verspreid op de plek waar vroeger de tempel stond.
Opgravingen en museum
In het begin van de 20e eeuw gingen archeologen op zoek naar Zvartnots. Tussen 1901 en 1907 groef Khachik Dadian de ruïnes op en vond hij de funderingen van de kathedraal, de restanten van het paleis van de kerkvorst en zelfs een oude wijngaard erbij. Hij ontdekte dat er onder Zvartnots zelfs oudere Urartiaanse overblijfselen zaten (Urartiërs woonden hier al in de 8e eeuw v.Chr.). Dankzij deze opgravingen konden ze een idee krijgen van de oorspronkelijke vorm. Sinds 1937 is het terrein een historisch museum. Nu kun je tussen de ruïnes rondlopen en binnen in het museum poppetjes en modellen bekijken van hoe Zvartnots er volgens onderzoekers uit heeft kunnen zien. In dat museum staan grote gebeeldhouwde stenen, een nagebouwde zonnewijzer en fragmenten met druiventrossen en granaatappelmotieven, herinneringen aan de oude pracht.
UNESCO Werelderfgoed
Zvartnots staat niet alleen op zichzelf: sinds het jaar 2000 is de plek onderdeel van het UNESCO Werelderfgoed samen met de kathedralen in Echmiatsin. UNESCO prijst Zvartnots als een ‘meesterwerk’ van Armeense architectuur. Het bijzondere ontwerp (de ronde buitenkant en het kruisvormige interieur) was heel vernieuwend en heeft daarna veel invloed gehad op andere kerken in de regio. Dankzij de inschrijving krijgt Zvartnots extra bescherming en aandacht, en weten (en ontdekken) steeds meer mensen deze bijzondere ruïne.
Invloed en nalatenschap
Ook na zijn val bleef Zvartnots indruk maken. Architecten probeerden het later na te bouwen: rond het jaar 1000 bouwde koning Gagik in de stad Ani (in het huidige Turkije) een kerk die geïnspireerd is op Zvartnots. En in Yerevan is in 2003 de Kerk van de Heilige Drie-eenheid gebouwd naar voorbeeld van Zvartnots. Het is net of Zvartnots zelf een legende is geworden: het is (naast de kathedraal van Echmiatsin en andere kerken) het bewijs van hoe vernuftig en creatief de Armeense bouwmeesters in de Middeleeuwen waren.
Wist je dat de ruïnes van Zvartnots zelfs op een Armeens bankbiljet stond in 199? Op de 100 dram bankbiljet (de Armeense munteenheid) siert een afbeelding van Zvartnots het bankbiljet.
